Спонсар рубрыкi –
МЕТАЛЛОЧЕРЕПИЦА
Я бачыў Крэўскі замак розным: на магніціках на халадзільнік, у 5-хвілінных роліках на тэлебачанні, на ч/б здымках фотамастакоў, у вачах валанцёраў архітэктурных летнікаў, зборніках навуковых канферэнцый, у радках Уладзіміра Някляева і Міхала Анемпадыстава, на малюнках Напалеона Орды, Язэпа Драздовіча і Яўгена Куліка. Космас Крэўскага замка – прасторны і ўтульны, толькі крыху сыраваты з-за балоцістасці. Там ёсць месца і маім «вільготным» фантазіям.
Крэва – мястэчка-дзіра ў часе. Ехаў неяк па віленскай трасе, ляцеў-спяшаўся, вырашыў заехаць на замак, і вось – забыўся ўжо, куды імчаў, ўтрапёна гледзячы на коніка, што мірна пасвіцца на замкавым падворку. Я ўпэўнены: гэта той самы, што чакаў уначы Вітаўта падчас яго ўцёкаў з замка ад Ягайлавай рукі. Ды іначай і быць не можа: уратаваць ад пагоні самога вялікага князя, а пасля гэтага – пасвіцца толькі на замкавым дзядзінцы, да скону вякоў…
Крэўскі замак – сферычнай формы (толькі хлусы і архітэктары скажуць вам нешта іншае): ён абвалакае цябе адусюль, бярэ ў палон і самавольна замыкае ўсе брамы і праёмы, старажытныя і несанкцыянаваныя. Можаш рухацца па гарызанталі і вертыкалі – ад сажалкі ў нізіне падворка і да фрэсак святых у Княскім пакоі, што вось-вось дамалюе прыезджы мастак, ад падлогі цокальнай вязніцы, на якую паваліўся задушаны Кейстут, – да самай высокай, 18-метровай руіны, на якой спецыялісты ад Мінкульта робяць чарговыя замеры. І няхай сабе немец Герберштэйн нешта сабе мармыча пад нос пра «закінутае мястэчка з апусцелым замкам», праязджаючы ў кіламетры. Хай едзе куды ехаў – у сваю ўлюбёную Масковію, калі ўжо яе ён вырашыў падтрымліваць ва ўсходнім пытанні1...
А валуны так і коцяцца! Сцеражыся іх у сваіх палётах па гэтым космасе. Іх рух – поўны хаос. Але канцавы прыпынак заўжды прадказальны. Вось, здаецца, толькі што разляталіся долу ад удараў Свідрыгайлавых ваяроў, а вось ужо мосцяцца назад, каб праз паўвека паспець да прыходу татараў; вось абсыпаюцца ад стрэлаў маскоўскай цяжкай зброі – і зноў павольнай чарадой імкнуцца на сваё месца2. Будзь асцярожны на адзнацы «1917»: расійская артылерыя на сыходзе вайны запусціла тут такі смерч з каменна-цагляных аскепак, што іх развеяла па ўсім мястэчку і па падворках мясцовых жыхароў, дзе ім, безумоўна, знайшлі прымяненне (ці знойдуць дарогу на сваё месца на гэты раз?). Але стой, не заставайся ў XXI ст., рана. Паблукай па 1930-х, пагутары з палякамі, што ўмацоўваюць сцяну кантрфорсамі3, паразмаўляй з Міхасём Ткачовым4 (вазьмі інтэрв’ю!), дапамажы беларусьфільмаўцам-дакументалістам з іх цяжкімі кінакамерамі... Павер, усё будзе недарма. Усё адгукнецца, калі сфера цябе вышпульне назад, да твайго аўто на ўзбочыне. Сярод кавалкаў фрэскі з загадкавай сіняй фарбай, балтоў ад арбалетаў археолагі знойдуць і фальгу ад «Камунаркі» і будуць доўга думаць, што яна робіць у пласце XV ст.
А цяпер – у самы цэнтр сферы – туды, адкуль ідзе галоўны, пачатковы імпульс міжчасавага карагоду камянёў. Паназірай, як да расчышчанай балоцістай нізіны ў пары кіламетрах ад паселішча5 тутэйшыя мужыкі зносяць назбіраныя па ўсім наваколлі каменні, як абкопваюць пляцоўку даўжэзным ровам, закідваюць яго галлём і друзам, а зверху закладаюць прынесенымі камянямі, заліваюць іх вапнавай рошчынай6. Як на гэтых «падсцілках» узводзяць дзве тонкія «шчакі» – паралельныя адна адной цагляныя сцены, а прастору паміж імі закладваюць валунамі, заліваючы кожны слой рошчынай... «Каб ты ўсё жыццё камяні на замак цягаў!» – пачуеш раптам лаянку двух мясцовых дзесь на падворку мястэчка, якое хутка перамесціцца бліжэй да распачатай будоўлі...
Падчас гэтай вандроўкі ў тваіх вушах будуць звінець галасы на самых розных мовах – не пужайся, гэта не прыступ шызафрэніі. Спачатку данясецца праз слова зразумелая крывіцкая гаворка – жвава гандлюе мясцовы люд на рынку, сварыцца, як і цяпер, за кожны грош! Зрэдзь часу будзе чуваць мову з пазнавальнымі -іс і -ас на канцы – гэта князі Нальшанскія і іх прыбліжаныя7, а мо і сам Альгерд прыскакалі пракантраляваць распачатую будоўлю8. Затым прарвецца рэзкае нямецкае: «хальт!», «нім!», «біттэ байлен зі зіх ніхт!» – гэта ўжо мітусяцца запрошаныя ганзейскія майстры, кіруюць будаўнічым працэсам на замку9. Крычаць, сварацца па-свойму на тутэйшых работнікаў-недарэкаў. А як не сварыцца, калі тыя ў першы раз чуюць слова kachel («во прыдумалі немцы – печ напаліш, і каб доўга не стыла!»), першы раз апальваюць столькі ziegel (немцы цярпліва вучаць складваць сфармаваную гліну ў пірамідальныя стажкі, а ўнутры стажкоў і па баках – разводзіць вогнішчы), першы раз кладуць mauer вышынёй ад 12 да 25 м, ды яшчэ на балоце...10. «Келлен ім мёртэль біттэ ніхт фергессен!»11 – крычыць будаўнікам наверсе сур'ёзны пан знізу, у чорным жупане і прыдуркаватым, на мясцовы густ, шыракаполым капелюшы. «Гы-гы-гы, хто там у келлі мёртвы-біты?» – з ухмылкай перапытвае муляр Сенька такога ж знаўцу нямецкай муляра Грышку. «Гы-гы», – паціскае той плячыма ў адказ. Па звычцы кідаюць інструмент абы дзе. Пасля атрыманых на гарэхі «штрафэн» ад свайго і нямецкага начальства за згублены дарагі жалезны інструмент уся брыгада ўжо ведае, што такое гэтая іхняя «кельня» і чаму яе нельга забываць на працоўным месцы...
...З вышыні свайго касмічнага палёту ты ўбачыш кратэры вежаў і хрыбты муроў, паміж якімі няспынна будзе цурчаць вада. Дзве імклівыя стралы – рэкі Шляхцянка і Крэўлянка – гэта стужкі Мёбіюса, вечны і бясконцы дыяметр крэўскай сферы12. Беручы выток па-за яе межамі, яны – калі раптам ты ўздумаеш пайсці ўслед за імі – заўжды будуць вяртаць цябе ў цэнтр загадкавай шаравіднай прасторы. Таму – пераскоквай. Або як Вітаўт – пераходзь уброд. Плёск вады будзе чуваць толькі фонам. Але вушы заложыць, калі ў касмічным эфіры раскоціцца перадсмяротны хрып Кейстута, а затым, як дождж пасля грому, – узрушанае шаптанне Вітаўта на вуха сваёй жонцы: «скажы, каб рыхтавалі каня... заўтра ж...»13.
«Тэррас суас Літваніе эт Русіе корона рэгні Полоніе перпетуо аплікарэ», –
прарвецца праз гэты дождж раптам штосьці гучнае і выразнае з Княскай вежы. Князь Лугвен з Мсціслава, які потым стане героем Грунвальдскай бітвы, зараз уедліва пытаецца паляка-тлумача: што ўсё-такі дакладна азначае гэтае «аплікарэ» на лаціне? «Аплікарэ» – значыць «з'яднацца, быць разам», – кажа паляк з хітраватай ухмылкай14.
З вышыні палёту ты ўбачыш, што хрыбты замкавых сценаў «уклеены» ў россып конусападобных гор, вяршыні якіх пачаргова будуць то шугаць полымем, то блішчэць пазалочанымі крыжамі. На адной з іх, што на касмічных мапах пазначана як «Юрава», можаш узяць паўзу, з кавай і бутэрбродамі. Глядзі, не папярхніся, калі побач пачнуць спальваць труп пад жалобны найгрыш дуды15.
«Да будет о сем Бог тебе судьею... Не верую, иже бы сие было Богу угодно... Да будет о сем Бог тебе судьею...» – данясуць раптам касмічныя вятры нудны працяглы зуд з замкавых сценаў. Гэта апальны князь Андрэй Курбскі змрочным ценем блукае па галерэях замка, прыдумляючы лісты Івану Грознаму, ад якога ён уцёк на Літву, атрымаўшы тут пасаду крэўскага старасты.
«Что же, собака, и пишешь и болезнуеши, совершив такую злобу? К чесому убо совет твои подобен будет, паче кала смердяй? – часам данясе ўсходні вецер праклёны Курбскаму і ўсёй Літве. – Собацким изменным обычаем преступил крестное целование, ко врагом християнским соединился еси...».
За ўсім гэтым вэрхалам, як, зрэшты, і за тваім падарожжам, увесь час няспынна назірае чыёсьці вока. Шырока расплюшчанае, яснае, добрае. Вока – барвовая фрэска на скляпенні – пазірае на лісты Курбскага і ўглядаецца глыбока ў яго самога, свідруе Ягайлу, што аддае загад задушыць свайго дзядзьку. Вока выпускае вільгаць немясцовага хімічнага складу, калі бачыць, як хеўра дужых салдат накідваецца на Кейстута, і адзін з іх – відавочна, самы слабы фізічна, усеўшыся на паваленага волата, душыць яго шнурочкам. Вока і не думае заплюшчвацца, калі крымчак-татарын раскладае прама пад ім сена для падпалу вежы. Вока глядзіць прама і адкрыта ў дулы расійскіх карабельных гарматаў, што праз хвіліну ператвораць замак у друз, а «врагов христианских» – у бела-барвовыя кавалкі мяса. Вока пераводзіць позірк на нямецкія ДОТы, яшчэ поўныя жыцця. «Огонь!.. Батарея!.. Пли!..» З дулаў вылятаюць шэршні і саранча, якія ў імгненне абляпляюць старыя муры, вежы і ДОТы, пачынаюць дзерці, грызці, выядаць паверхню, жэрці плоць. Валуны, вызваленыя ад цагляных «шчок», пачынаюць свой бег. На гэты раз – беспаваротны. Сфера немінуча сціскаецца, энтрапія імкліва расце, вызваляючы гіганцкія аб'ёмы назапашанай стагоддзямі энергіі. Валуны і аскепкі закручваюцца ў агромністую чорную варонку, узровень хаосу дасягае крытычнай адзнакі. Космас Крэва непазбежна змяншаецца, ператвараецца ў маленечкую чорную кропку, імкнецца да першапачатковага нуля, нішто...
***
На дзядзінцы – усё той жа конь Вітаўта. Летняя вечаровая ціш. У вежы корпаецца студэнт-валанцёр. Пад руінай сцяны сядзіць гісторык Алег Дзярновіч, клацае па ноўтбуку, пераганяе ў свой фэйсбук фотаздымкі новых археалагічных знаходак. Толькі што чыноўнік ад Мінкульта па тэлефоне паабяцаў перавесці грошы на новы этап кансервацыйных працаў. Лапата студэнта – у трыццаці сантыметрах ад жалезнай кельні XIV ст. Чорная кропка – хрусталік добрага, празрыстага вока, як і раней, цярпліва назірае. Перпетуо аплікарэ. Біттэ байльн зі зіхт ніхт.
Аўтар шчыра дзякуе гісторыку, кіраўніку археалагічных раскопак у Крэве ў 2011–2013 гг. Алегу Дзярновічу за актуальную інфармацыю з фотаздымкамі аб выніках праведзеных раскопак, а таксама фатографу Віктару Малышчыцу за «зорныя» фотаздымкі.
1 Сігізмунд Герберштэйн (1486–1566) – нямецкі дыпламат, меў дыпламатычную місію ў ВКЛ і Масковію, у сваіх падарожных нататках узгадвае Крэва як мястэчка «з закінутым замкам».
2 Першае разбурэнне замка адносіцца да перыяду грамадзянскай вайны ў ВКЛ – замак быў узяты князем Свідрыгайлам у 1443 г. Зафіксаваны значныя разбурэнні падчас татарскіх набегаў 1503–1506 гг., маскоўскага рэйду 1519 г. і вайны з Масковіяй 1654–1667 гг.
3 У 1930 г. польскімі спецыялістамі на чале з С. Лорэнсам была зроблена спроба кансервацыі замка.
4 Міхась Ткачоў (1942–1992) – беларускі археолаг, адзін з найбольш выбітных даследчыкаў Крэўскага і іншых беларускіх замкаў у 1970–1980-х гг.
5 Крэўскае гарадзішча XII–XIII ст. – першапачатковае паселішча на гэтых землях – знаходзіцца ў 2,5 км ад замка.
6 Крэўскі замак пабудаваны ў форме няправільнай трапецыі з бакамі 85х108,5х71, 5х97,2 м.
7 Паводле некаторых звестак, Крэва пэўны час было цэнтрам асобнага Нальшанскага княства. Як сведчаць археалагічныя раскопкі, у Крэве яшчэ да пабудовы замка пражывала як балцкае, так і славянскае насельніцтва, прычым прадстаўнікі славянскага этнасу займаліся пераважна гандлем і рамесніцтвам, у той час як палітычная ўлада належала балцкім князям.
8 Крэўскі замак пабудаваны князем Альгердам на мяжы 1330–1340-х гг. (магчыма, закладзены яшчэ раней яго бацькам Гедымінам).
9 Ням. «Nimm!» («бяры!»), «Halt!» («трымай!»), «Bitte beeilen Sie sich nicht!» («калі ласка, не спяшайцеся!»). Верагодней за ўсё, будаваць Крэўскі замак дапамагалі майстры з Нямеччыны, якіх князь Гедымін у 1323 г. запрасіў на пасяленне ў ВКЛ афіцыйнай граматай, абяцаючы ім шматлікія правы і выгоды.
10 Ням. Kachel – кафля, Ziegel – цэгла, Mauer – мур. З будаўніцтвам Крэўскага замка – аднаго з першых каменных замкаў на Беларусі – пачалося не толькі перайманне беларусамі нямецкай будаўнічай тэхналогіі, але і запазычанне адпаведнай лексікі.
11 Ням. Kellen im Mörtel bitte nicht vergessen! – «Не пакідайце кельні ў рошчыне!»
12 Стужка Мёбіюса – двухбаковая стужка, загорнутая асаблівым чынам, так што калі «ісці» па адной з яе паверхняў, то абавязкова будзе пройдзена і другая без перасячэння краёў стужкі, а «шлях» скончыцца там, дзе быў пачаты. Адкрытая ў канцы XIX cт., яна стала найпрасцейшым прыкладам, на якім была патлумачана тэорыя бясконцасці касмічнай прасторы.
13 Пасля забойства Кейстута Вітаўт, пераапрануўшыся ў адзенне адной са служанак, здолеў уцячы з Крэўскага замка пры дапамозе сваёй жонкі.
14 «...terras suas Litvaniae et Rusiae coronae regni Poloniae perpetuo applicare» – фрагмент тэкста Крэўскай уніі («землі свае Літвы і Русі навечна злучыць з каронай Каралеўства Польскага»), заключанай у Княскай вежы ў 1385 г. князямі Ягайлам, Вітаўтам, Лугвенам і інш. Слова «applicare» – шматзначнае, усе значэнні знаходзяцца ў семантычным полі «аб'ядноўваць, звязваць, злучаць», але магчымы пераклад і з адценнем падпарадкавання, падначалення, што стала прычынай спрэчак сучасных гісторыкаў аб значэнні крэўскага акта.
15 У рэльефе мясцовасці выдзяляюцца некалькі пагоркаў, на якіх у Сярэднявеччы былі пабудаваны каталіцкія і праваслаўныя храмы. На адным з пагоркаў, т.зв. Юравай гары, знаходзілася язычніцкае капішча.